फूल व्यवसायमा सफलता

सरकारले एक घर एक उत्पादन कार्यक्रमअन्तर्गत ललितपुरका केही ठाउँलाई सुनाखरी उत्पादन गर्ने पकेट क्षेत्र तोकेको छ । अहिले व्यावसायिक हिसाबले सरकारी अनुदानमा ३०/४० जनाले खेती गरिरहेका छन् । उनीहरूलाई अनुदानमा खेती गर्न प्रेरित गरिएको छ । कार्यक्रमले किसानलाई निकै फाइदा पुगेको छ । थोरै भए पनि सरकारको राम्रो काम भएको ठान्छन्, पुन ।

पप

ढेलेखेका युवा वा नपढेका सबैमा अचेल विदेशिने मोह बढेको छ । त्यसले कोही पढाइको गन्तव्य खोज्दै विदेश पुग्छन् त कतिपय रोजगारीको खोजीमा बिदेसिएका छन् । तर, नेपालमै प्रशस्तै रोजगारीको विकल्प हुँदाहुदै पनि विदेशी भूमि टेक्नेका लागि गतिला जवाफ बनेका छन्, अर्नामेन्टल हर्टिक्चरिस्ट डा. उमिदकुमार पुन । उनी त्यस्ता युवा हुन् जसले विदेशमा सिकेको ज्ञान नेपालमा प्रयोग गरेका छन् ।

विदेशका प्रशस्तै अवसर छाडेर आफैले नौलो गन्तव्य बनाएका ४४ वर्षीय युवा पुन नेपालको फूल व्यवसायमा ६/७ वर्षदेखि निरन्तर लागिरहेका छन् । पुन भन्छन्, 'फूल उत्पादनको प्रशस्त सम्भावना हँुदाहँुदै पनि यो क्षेत्रले अझै छलाङ मार्न सकेको छैन ।' त्यसैले अहिले पनि भारतीय फूल भित्रिरहेका छन् । नेपाली फूल व्यवसाय अझै परम्परागत पाराले चलेकाले पनि यो अवस्था आएको उनको ठम्याइ छ । अहिले पनि कतिपय फूल फार्म व्यावसायिक बन्न सकेका छैनन् । त्यसले नथाम्ने अवस्था आइसकेको देख्छन् उनी । यतिखेर नेपालमा पनि फूलको बजार विस्तार भइसकेको छ । कुनै वेला बिहे, दसैँ-तिहार र हुनेखाने वर्गमा मात्र सीमित फूल प्रयोग अहिले सामान्य बन्दै गएको छ । फूल व्यवसाय विस्तारले उचाइ छुँदै गए पनि फूलबजार काठमाडौंकेन्दि्रत भएको ठान्छन् पुन ।

९० दशकसम्म पनि नेपालमा फूल व्यापारले व्यावसायिक गति लिइसकेको थिएन । ९० प्रतिशत फूल भातबाट ल्याइन्थ्यो । हुनेखाने र फूल सोखिन भारबाटै फूल मगाउने गर्थे । 'त्यतिवेला म भारतमा पढ्दै थिएँ । हर्टिकल्चरको विद्यार्थी भएकाले त्यसबारे स्वाभाविक रूपमा चासो राख्थेँ,' पुन ती दिन सम्झँदै भन्छन्, 'नेपालमा फूलव्यवसाय जमाउने ठूलै धोको थियो । सुरु भए पनि यसलाई विस्तार गर्न अझ धेरै बाँकी छ ।' नेपाली बजारमा फूलको बढी माग आउनेबित्तिकै भारतीय बजार ताक्नुको विकल्प अहिले पनि हटेको छैन । त्यसले नेपालीलाई कृषिप्रधान मुलुक भनी चिनाउन व्यंग्यात्मक रूपमै पनि सहयोग पुर्‍याएको ठम्याइ छ पुनको । सन् १९९५ मा वाषिर्क करिब साढे दई करोडको नेपाली फूल बजार अहिले झन्डै ५६ करोड पुगेको छ । यो क्षेत्र अझै विस्तारकै क्रममा छ । उनी ठान्छन्, फूलको व्यावसायिक बजार फक्रने क्रममै छ । सयपत्री मखमली फूलले मात्र बजार कब्जा गर्ने जमाना फेरिएको छ । अहिले नयाँ-नयाँ जातका फूलको विकास भएको छ । बाह्रै महिना फुल्ने खालका मौसमी फूलको माग बढ्दै गएको बताउँछन्, उनी ।

त्यसो त फूल व्यवसायमा चुनौती पनि प्रशस्तै रहेको ठान्छन्, पुन । उनी भन्छन्, 'जति नै जोखिम भए पनि यो क्षेत्रमा जम्न सकिने दृढ विश्वास थियो । सरकारी निकायले प्रयास गरे पनि किसानलाई फूलको व्यावसायिकताबारे थाहै नहुने । व्यवसायबारे सोच्ने त औँलामा गन्न मिल्ने थिए । विस्तारै अवधारणा फेरियो । केही व्यक्तिले व्यावसायिक फार्ममा खेती थाले । त्यसमध्ये हिमालयन प\mलोरी एसोसिएसन एक हो जुन मेरो परिकल्पनामा खुलेको थियो ।' सन् २००० को दशकमा केही फार्म थपिएपछि यस्ाको बजार एकाएक बढ्यो । भारतबाट फूल ल्याउन कम हुन थाल्यो । 'अझै पनि नेपालमा भारतबाट आउने फूल आधाभन्दा बढी हुने गरेको छ । तर, आधाभन्दा बढी नेपालमै उत्पादन हुने गरेको छ । यसले थोरै भए पनि नेपालको फूल बजार आत्मनिर्भर हँुदै गएको छ । यो एकदमै सकारात्मक पक्ष हो,' पुन आशावादी हँुदै भन्छन्, 'अझै धेरै गर्न सकिन्छ ।'

एकातिर फूल उत्पादनका समस्या थिए भने अर्कोतिर बजार नपाउने अवस्था पनि थियो । धेरै चुनौतीका बीच पनि हिमालय प\mलोरले गोदावरीमा सुनाखरी फूलको व्यावसायिक खेती थाल्यो । पुन अहिलेको प्रतिफलबारे सुनाउँछन्, 'कतारमा हाम्रो सुनाखरी फूलले राम्रै बजार पायो । गत वर्ष कतारमा नेपाली सुनाखरी अन्य मुलुकसित प्रतिस्पर्धामा अगाडि आयो । यस्ाले विदेशी बजारमा नेपाली फूल व्यवसायको ढोका खोलेको छ । थाइल्यान्ड, रसियालगायत मुलुकमा यसको बजार विस्तार हुने क्रममा छ ।'

फूल व्यवसायलाई व्यावसायिक बनाउने अभियानमा लागेका डा. पुन अध्ययन गर्दाका ती दिन सम्झन्छन्, 'मलाई जागिर खाने ठूलै धोको थियो । भारतमा बिएससी पढाइ सकेपछि ठूलै जागिर हात पार्ला भन्ने सोच थियो । त्यसका पनि म टपर भएकाले निकै इज्जत पाइने ठानेको थिएँ । तर, भइदियो उल्टो । झन्डै एक वर्ष जागिरको खोजीमा विभिन्न कार्यालयमा बायोडाटा पठाएँ । दर्जनौँ कार्यालय नै पुगे हुँला । तर, कतै जागिरको टुंगो लागेन । यसबाट निकै तनाब थपियो, त्यतिवेला ।' आफन्तविना जागिर पाउन नसकिने निर्णयमा त्यतिवेला पुगेका रहेछन्, पुन । उनी भन्छन्, 'विनाआफन्त काम पाउन गाह्रो हुनेरहेछ । पाए पनि दाम पाउन झनै कठिन ।' म्याग्दीको भरजुलाम जन्मिएका पुनका बुबा भारतीय पल्टनमा थिए । ६ वर्षको उमेरमै उनी अध्ययनका लागि बुबासँगै भारतमा गएका रहेछन् । सोही कारण पुनको पढाइ सबै भारतमै भएको रहेछ । पुन थप्छन्, 'काठमाडौंमा मैले चिन्ने कोही थिएन ।'

जागिर खोज्दा दिक्क भएका पुनलाई फेरि कृषिमै थप अध्ययन अघि बढाउने सुर चल्यो । त्यसका लागि उनले रामपुर कृषि क्याम्पसका प्राध्यापकको सल्लाहबमोजिम हर्टिकल्चरमा एमएचसी गर्न भारत फर्किए । डा. पुन त्यतिवेला हर्टिकल्चरको राम्रै 'स्कोप' भएको ठानी प्राध्यापनतिर लागेछन् । उनले भने, 'तीन वर्ष अध्यापन गरे पनि त्यो क्षेत्र मलाई फापेन । रामपुरमा पढाउँदा मैले सधैँ भन्ने गर्थें- कृषिको सिद्धान्त पढेर मात्र भएन, त्यसलाई व्यवहारमा पनि उतार्नु जरुरी छ । मेरो विचारमा जमिनदार किसानका छोराछोरीलाई कृषि शिक्षा पढाउनु अनिवार्य छ । जसको खेत छैन, त्यसले लिएको ज्ञानको सदुपयोग गर्दैन भने त्यस्तो पढाइको के अर्थ ?' न्युजिल्यान्डबाट प्लान्ट साइक्लोजीमा विद्यावारिधिपछि उनी व्यावसायिक पुष्पखेतीतर्फ तानिए । त्यसबाहेक यस क्षेत्रको अध्ययन-अनुसन्धानमा पनि उत्तिकै सक्रिय छन् । उनकै अवधारणामा २००४ मा हिमालयन फ्लोराइन्टर प्राइजेज जन्मियो भने हाल उनी त्यसमा म्यानेजिङ डाइरेक्टर छन् । यो कम्पनीले वाषिर्क लगभग १ करोड रूपैयाँको फूल बिक्री गर्दै आएको छ । गोदावरीमा सुनाखरीको ठूलै फार्म रहेको छ भने त्यसबाहेक चितवन, हात्तीवन -२५ रोपनी) र जिरीलगायतका फार्ममा मौसमअनुसारका फूल उत्पादन गरिँदै आएका छन् । उनको यो कार्यमा शिक्षासेवी उमेश श्रेष्ठले पनि साथ दिँदै आएका छन् । पुनको कम्पनीले गर्मी ठाउँमा फुल्ने र चिसो ठाउँमा हुनेगरी दुवैथरी मिलाएर सधँैभर उत्पादन गरिराख्ने लक्ष्य राखेको छ । डा. पुन किसानको सहकारी अवधारणा व्यापक बनाउन जरुरी देख्छन्, उनी । त्यस्तो सहकारीमा हरेक किसानले बीउ, मलदेखि लिएर ट्रयाक्टरसम्म किन्न पाउने व्यवस्था होस् । यसले एउटा सहकार्यको भोल्युम बढाउँछ, अर्को किसानले सहजै खोजेको चिज पाउन सक्छन् । जापानजस्तो विकसित मुलुकमा पनि फार्मर प्रोजेक्टअन्तर्गत किसानले गाडी, ट्रयाक्टर किन्ने गरेको बताउँछन्, पुन ।

सुनाखरी उत्पादनमा जोड

सरकारले एक घर एक उत्पादन कार्यक्रमअन्तर्गत ललितपुरका केही ठाउँलाई सुनाखरी उत्पादन गर्ने पकेटक्षेत्र तोकेको छ । अहिले व्यावसायिक हिसाबले सरकारी अनुदानमा ३०/४० जनाले खेती गरिरहेका छन् । उनीहरूलाई अनुदानमा खेती गर्न प्रेरित गरिएको छ । कार्यक्रमले किसानलाई निकै फाइदा पुगेको छ । थोरै भए पनि सरकारको राम्रो काम भएको ठान्छन्, पुन । यसले सुनाखरी फूलको बजारमा माग बढ्ने दाबी गर्छन्, उनी ।

'टि्रट' मा रक्सी चाखे

मगरको छोरा भए पनि धेरै पछि मात्र रक्सी पिएको बताउँछन्, पुन । 'हाम्रो परम्परामा प्रायः सांस्कारिक काममा रक्सी अनिवार्यजस्तै हुन्छ । तर, मैले कहिले छोइनँ । बुबा सैनिक भएकाले खाटमुनि रक्सीका बोतल हुन्थे । मैलै कहिले छोइनँ । बिहेपछि साथीहरूलाई 'टि्रट' पहिलोपटक रक्सी चाखेँ, 'पुनलेे विगत स्मरण गरे । यसपछि एकपल्ट बाउछोराले सँगै रक्सी खाएको सम्झिन्छन् उनी । 'निकै रमाइले भएको थियो, त्यसवेला । अचेल प्रायः सार्वजनिक कार्यक्रममा मात्र 'डि्र्रंक' गरिन्छ । त्यसलाई सोसल डि्रंकर भन्ने गरेको छु,' पुनको ठम्याइ छ ।

बगैँचाका सोखिन

सानैदेखि फूलमा रुचि थियो पुनको । फूलकै विषयको अध्ययनार्थी भएकाले यसबारे अलि बढी नै बुझेजस्तो ठान्छन्, उनी । त्यसैले मौसमीभन्दा पनि सदावहार बगैँचामा एकदमै सोख छ भन्छन्, पुन । घरमा सानै भए पनि १२ महिनै फुल्ने फूलको बगैँचा छ, उनीकहाँ । प्रत्येका बिहान साढे ८ बजे बगैँचा स्याहार गर्ने र मिलाउने काम गर्छन्, उनी । शनिबार सधैँ फुर्सद मिलाएर सजावट गर्ने गरेको बताउने पुन बगैँचामा डुल्दा सकारात्मक विचार उत्पन्न हुने ठान्छन् ।